«Έμεινε στο ράφι»: Παροιμία, λαογραφία και το αίνιγμα της Αφροδίτης στην Κύπρο

Η φράση που πέρασε στην καθημερινότητα

Η πλούσια ελληνική γλώσσα είναι γεμάτη από εκφράσεις που κρύβουν πίσω τους ιστορίες αιώνων. Ανάμεσά τους, και η φράση «έμεινε στο ράφι» ή οποία δηλώνει το αζήτητο, κάτι που παραμερίστηκε, που ξεχάστηκε δηλαδή.  Μεταφορικά, στο παρελθόν αλλά και μέχρι σήμερα κυρίως λέγεται για τις γυναίκες που δεν παντρεύτηκαν στην «κατάλληλη ηλικία».

Σύμφωνα με τις λαογραφικές πηγές, η πιο διαδεδομένη εξήγηση όμως είναι η οικιακή. Τα κειμήλια και τα υφαντά της προίκας, όταν δεν χρησιμοποιούνταν, τοποθετούνταν στα ράφια ή στα μπαούλα του σπιτιού. Έτσι, η εικόνα του αχρησιμοποίητου αντικειμένου μεταφέρθηκε μεταφορικά στις ανύπαντρες γυναίκες που «έμεναν στο ράφι».

Το ιερό της Αφροδίτης στην Παλαίπαφο

Τι σχέση έχει όμως όλο αυτό με την Θεά Αφροδίτη και το Ιερό της που βρίσκεται στην Πάφο; Η Κύπρος όμως, και ειδικά η Παλαίπαφος (σημερινά Κούκλια), μας φέρνει πιο κοντά σε έναν διαφορετικό συμβολισμό. Εκεί λατρεύτηκε για αιώνες η θεά Αφροδίτη. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν χιλιάδες πήλινα ειδώλια — κυρίως γυναικείες μορφές — αφιερώματα πίστης και προσευχής: για γονιμότητα, για καλή τύχη, για γάμο. Η ίδια η πληθώρα τους, στοιβαγμένα κάποτε σε ράφια και αποθηκευτικούς χώρους, μαρτυρά τη δύναμη της θεάς στη ζωή των ανθρώπων.

Ο μύθος των ομοιωμάτων

Μια προφορική αφήγηση αλλά όχι επιστημονικά τεκμηριωμένη από τις μέχρι τώρα αρχαιολογικές μελέτες, θέλει τις πολλές κοπέλες να «εκπροσωπούνται» με μικρά ομοιώματα, τα οποία τοποθετούνταν σε ράφια ή εξέδρες, ώστε οι άνδρες να διαλέξουν σύζυγο. Όσα αγαλματίδια δεν επιλέγονταν, «έμεναν στο ράφι». Η αφήγηση αυτή δεν έχει καταγραφεί σε αρχαιολογικές εκθέσεις ούτε υποστηρίζεται από την επιστήμη. Παραμένει, όμως, μια γοητευτική υπόθεση που συνδέει τη φράση με την αρχαία λατρεία της Αφροδίτης.

Ένα ανοιχτό ερώτημα

Αν και η λαογραφική εκδοχή μας δείχνει την καθημερινότητα των σπιτιών, η αρχαιολογική εικόνα της Παλαίπαφου μας μεταφέρει σε μια πανάρχαια θρησκευτική εμπειρία. Μπορεί η φράση «έμεινε στο ράφι» να είναι προϊόν της νεότερης ζωής· μπορεί, όμως, να κουβαλά μέσα της ασυνείδητα τον απόηχο μιας παράδοσης που έδεσε το θηλυκό στοιχείο με τον έρωτα και τη γονιμότητα.

Η απάντηση ίσως να μη δοθεί ποτέ με βεβαιότητα. Όμως η ίδια η ερώτηση μάς ταξιδεύει: από τα ταπεινά ράφια της προίκας μέχρι τα ιερά της Αφροδίτης, εκεί όπου οι μικρές πήλινες μορφές εξακολουθούν να μας κοιτούν αινιγματικά, η φράση ΄΄έμεινε στο ράφι΄΄ κυριαρχεί ακόμα και σήμερα διαιωνίζοντας έτσι τον χαρακτήρα του τόπου και τις γλώσσας μας.